मराठी व्याकरणात "लिंग"

 

विधान सभा (Vidhan Sabha)

विधान सभा ही भारतातील राज्यांच्या विधानमंडळाचा खालचा सभागृह आहे. ती प्रजासत्ताक शासनव्यवस्थेतील महत्त्वाचा घटक असून राज्याच्या कायदेमंडळाचा कणा मानली जाते.

---

विधान सभा - प्रस्तावना

• अर्थ: विधान सभा ही राज्याच्या विधानमंडळाचा खालचा सभागृह (Lower House) आहे.
• लोकप्रतिनिधींचे सभागृह: विधान सभा थेट निवडून आलेल्या सदस्यांनी बनलेली असते.

---

भारतीय राज्यघटनेतील तरतुदी

1. अनुच्छेद 168:
   • राज्यांमध्ये एकसदनी किंवा द्विसदनी विधानमंडळ असू शकते.
2. अनुच्छेद 170:
   • विधान सभेतील सदस्यसंख्येबाबतची तरतूद.
3. अनुच्छेद 174:
   • राज्यपालाकडून विधान सभेच्या अधिवेशनाची बोलावणी आणि विसर्जन.
4. अनुच्छेद 175:
   • राज्यपालाचा संदेश आणि विधानसभेतील भाषण.
5. अनुच्छेद 176:
   • नवीन विधानसभेच्या पहिल्या सत्रातील राज्यपालाचे उद्घाटन भाषण.
6. अनुच्छेद 212:
   • विधानसभेच्या कार्यपद्धतीवर न्यायालय हस्तक्षेप करू शकत नाही.

---

विधान सभेची रचना

1. सदस्यसंख्या:

   • प्रत्येक राज्यासाठी विधानसभेतील सदस्यांची कमाल आणि किमान मर्यादा संविधानाने ठरवली आहे:
     • कमाल मर्यादा: 500 सदस्य
     • किमान मर्यादा: 60 सदस्य
   • लहान राज्ये (उदा. गोवा, मिझोरम, सिक्कीम) यांना अपवादात्मक 60 पेक्षा कमी सदस्यसंख्या ठेवण्याची परवानगी आहे.

2. थेट निवडणूक:

   • विधानसभेतील सदस्यांचे निवड थेट सार्वत्रिक निवडणुकांद्वारे होते.

3. अवधी:

   • विधानसभेचा कार्यकाळ 5 वर्षांचा असतो.
   • मात्र, विधानसभा विसर्जित झाल्यास कार्यकाळ संपुष्टात येतो.

4. आरक्षण:

   • अनुसूचित जाती (SC) आणि अनुसूचित जमाती (ST) यांना विधानसभा निवडणुकीत आरक्षित जागा असतात.

---

विधानसभेचे अधिकार व कार्य

1. कायदेमंडळाचे अधिकार:

   • विधेयके मांडणे आणि संमत करणे.
   • राज्याच्या विषयांवरील कायदे बनविणे.

2. आर्थिक अधिकार:

   • वित्त विधेयक केवळ विधानसभेत मांडले जाऊ शकते.
   • अर्थसंकल्प संमत करण्याचा अधिकार.

3. नियंत्रण अधिकार:

   • मुख्यमंत्री व मंत्रिमंडळावर विश्वास किंवा अविश्वास ठराव मांडण्याचा अधिकार.
   • प्रश्नोत्तर, स्थगन प्रस्तावाद्वारे कार्यकारी मंडळावर नियंत्रण.

4. विशेष अधिकार:

   • राज्यपालाद्वारे मांडलेल्या कोणत्याही बाबीवर चर्चा करण्याचा अधिकार.

---

विधानसभेचा अधिवेशन

1. विधानसभेचे सत्र:

   • दरवर्षी तीन अधिवेशने बोलावली जातात:
     1. बजेट अधिवेशन
     2. पावसाळी अधिवेशन
     3. हिवाळी अधिवेशन

2. अध्यक्ष आणि उपाध्यक्ष:

   • विधानसभा अध्यक्ष हे सभागृहाचे प्रमुख असतात आणि ते सभागृहाचे कामकाज सुरळीत चालवण्याची जबाबदारी पार पाडतात.

3. राज्यपालाची भूमिका:

   • अधिवेशन बोलावणे आणि विसर्जित करणे.
   • कोणत्याही विधेयकाला मंजुरी देणे किंवा राखून ठेवणे.

---

महत्व परीक्षा दृष्टिकोनातून

1. राज्यघटनेतील अनुच्छेद आणि तरतुदी:
   • अनुच्छेद 168, 170, 174, 176 यांचे नेमके अध्ययन.
2. सदस्यसंख्या व निवड प्रक्रिया:
   • प्रत्येक राज्यातील विधानसभेतील सदस्यांची संख्या.
3. अध्यक्ष व उपाध्यक्ष यांची भूमिका:
   • विधानसभा अध्यक्षांच्या अधिकारांवर आधारित प्रश्न.
4. विधानसभेचे कार्य व अधिकार:
   • वित्त विधेयक व नियंत्रण अधिकारांसंदर्भातील मुद्दे.
5. महत्वाच्या घटनांचे संदर्भ:
   • विधानसभेतील ऐतिहासिक प्रसंग किंवा महत्त्वाचे ठराव.

---

विधान सभा आणि विधान परिषदेतील मुख्य फरक

विधान सभा	विधान परिषद
खालचे सभागृह (Lower House)	वरचे सभागृह (Upper House)
सदस्य थेट निवडले जातात	सदस्य अप्रत्यक्षपणे निवडले जातात
वित्त विधेयक येथे मांडले जाते	वित्त विधेयक मंजूर करण्याचा अधिकार नाही
सर्व राज्यांमध्ये असते	काही राज्यांमध्येच असते

---

अभ्यासासाठी महत्त्वाचे मुद्दे

• राज्यघटनेतील तरतुदींचे बारकावे.
• विधानसभेच्या सत्रांशी संबंधित प्रक्रिया.
• विधानसभेचे अधिकार व कार्यप्रणाली.
• ऐतिहासिक निर्णय व घटना.

हे मुद्दे लक्षात ठेवल्यास MPSC परीक्षेत या विषयाशी संबंधित सर्व प्रश्नांचा अभ्यास होईल.