मराठी व्याकरणात "लिंग"

 

विधान परिषद (Legislative Council) - सविस्तर माहिती 

---

विधान परिषदेचा अर्थ आणि गरज

• विधान परिषद ही राज्याच्या विधिमंडळातील वरचं सभागृह आहे.
• द्विसदनीय व्यवस्थेमध्ये (Bicameral Legislature) विधान सभा (Lower House) आणि विधान परिषद (Upper House) यांचा समावेश होतो.
• विधान परिषदेची स्थापना राज्य विधिमंडळातील कायदे तयार करताना अधिक विचार व तपशीलवार चर्चा घडवून आणण्यासाठी करण्यात आली आहे.
• भारतीय संविधानाचा अनुच्छेद 169 द्विसदनीय व्यवस्थेच्या निर्मितीविषयी मार्गदर्शन करतो.

---

द्विसदनीय व्यवस्था असणारी राज्ये

सध्या भारतात 6 राज्यांमध्ये द्विसदनीय व्यवस्था आहे:

1. महाराष्ट्र
2. उत्तर प्रदेश
3. बिहार
4. कर्नाटक
5. आंध्र प्रदेश
6. तेलंगणा

---

विधान परिषदेची रचना

सदस्यसंख्या:

• विधान परिषदेतील सदस्यांची संख्या संबंधित राज्यातील विधानसभेच्या सदस्यसंख्येच्या 1/3 पेक्षा जास्त नसावी.
• मात्र, किमान सदस्यसंख्या 40 असावी.

महाराष्ट्र विधान परिषद:

• महाराष्ट्र विधान परिषदेत 78 सदस्य आहेत.

---

सदस्यांची निवड पद्धत

विधान परिषदेतील सदस्य पाच मार्गांनी निवडले जातात:

1. स्थानिक स्वराज्य संस्था (Local Authorities):

   • 1/3 सदस्य स्थानिक स्वराज्य संस्थांद्वारे निवडले जातात (उदा. नगर परिषद, जिल्हा परिषद).

2. पदवीधर मतदारसंघ (Graduates' Constituencies):

   • 1/12 सदस्य पदवीधरांद्वारे निवडले जातात.
   • पात्रता: निवडणूक आयोगाकडे नोंदणीकृत पदवीधर असणे.

3. शिक्षक मतदारसंघ (Teachers' Constituencies):

   • 1/12 सदस्य शिक्षक मतदारसंघातून निवडले जातात.
   • पात्रता: किमान 3 वर्षांचा शिक्षक अनुभव.

4. विधानसभा सदस्य (MLAs):

   • 1/3 सदस्य राज्य विधानसभेतील सदस्य निवडतात.

5. राज्यपाल नियुक्त सदस्य (Governor's Nominees):

   • 1/6 सदस्य राज्यपालांकडून नियुक्त होतात.
   • हे सदस्य कला, साहित्य, विज्ञान, समाजसेवा, इत्यादी क्षेत्रातील तज्ज्ञ असतात.

---

कार्यकाल व निवडणूक प्रणाली

• विधान परिषदेतील सदस्यांचा कार्यकाल 6 वर्षांचा असतो.
• प्रत्येक दोन वर्षांनी 1/3 सदस्य निवृत्त होतात.
• निवडणूक प्रणाली: प्रमाणिक प्रतिनिधित्व पद्धती (Proportional Representation System) आणि एकच हस्तांतरणीय मत (Single Transferable Vote) प्रणालीद्वारे निवड केली जाते.

---

विधान परिषदेचे अधिकार व कार्य

1. विधायी अधिकार:

• विधान परिषदेने विधेयकांवर चर्चा करून त्यास मंजुरी देता येते.
• विधानसभेने मंजूर केलेले विधेयक विधान परिषदेत आले तर परिषद त्यास 14 दिवस थांबवू शकते.
• आर्थिक विधेयकांसाठी परिषदेची मंजुरी बंधनकारक नसते.

2. चर्चा व वादविवाद:

• राज्याच्या कारभारावर चर्चा करणे.
• धोरणात्मक मुद्द्यांवर विचार व मत प्रकट करणे.

3. नियंत्रण आणि तपासणी:

• विधान परिषद राज्य सरकारच्या कामकाजावर तपासणी ठेवते व आवश्यक तेथे सूचना देते.

4. अन्य अधिकार:

• राज्यपालाकडून सल्ला मागणे.
• शिक्षण, सांस्कृतिक विषय, स्थानिक प्रशासन यांसारख्या क्षेत्रांमध्ये योगदान.

---

विधान परिषदेची वैशिष्ट्ये

1. स्थायी सभागृह:

   • विधान परिषद कायमस्वरूपी अस्तित्वात असते; ती विधानसभेसारखी विसर्जित केली जात नाही.

2. विचारशीलता:

   • सभागृहाचे स्वरूप विचारपूर्वक निर्णय घेण्यावर भर देते.

3. राज्यसभेप्रमाणे कार्य:

   • विधान परिषद राज्यसभेच्या धर्तीवर कार्य करते, परंतु तिचे अधिकार सीमित असतात.

4. प्रशासकीय नियंत्रण:

   • राज्य सरकारच्या कारभारावर देखरेख ठेवून जबाबदारी वाढवते.

---

मर्यादा आणि उणिवा

1. मर्यादित अधिकार:

   • आर्थिक विधेयकांवर विधान परिषदेचे फारसे अधिकार नाहीत.

2. राजकीय हस्तक्षेप:

   • सदस्य निवडीत राजकीय हस्तक्षेप होण्याची शक्यता असते.

3. कार्यक्षमता कमी:

   • काहीवेळा विधान परिषद अडथळा ठरते, ज्यामुळे विधेयकं रखडतात.

4. खर्च वाढ:

   • द्विसदनीय व्यवस्था राखण्यासाठी अतिरिक्त खर्च होतो.

---

विधान परिषद बरखास्त करण्याची प्रक्रिया

• अनुच्छेद 169 नुसार, राज्य विधिमंडळाच्या विशेष ठरावाद्वारे विधान परिषद बरखास्त करण्याचा प्रस्ताव केंद्राकडे पाठवला जातो.
• संसदेकडून मंजुरी मिळाल्यानंतरच परिषद बरखास्त केली जाते.

---

विधान परिषदेचे महत्त्व

1. चर्चेचा दर्जा सुधारतो:

   • महत्त्वाच्या मुद्द्यांवर तपशीलवार चर्चा केली जाते.

2. तज्ज्ञांचा सहभाग:

   • विविध क्षेत्रातील तज्ज्ञांचे योगदान मिळते.

3. राज्य सरकारला सल्ला:

   • विधान परिषद सरकारला धोरणात्मक सल्ला देण्याचे काम करते.

4. गांभीर्यपूर्ण तपासणी:

   • विधेयकांची तपासणी करून दोष काढून टाकणे.

---

निष्कर्ष

विधान परिषद ही राज्याच्या विधिमंडळाचा महत्त्वाचा भाग आहे. जरी तिच्या अधिकारांवर काही मर्यादा असल्या तरी ती विचारशील आणि संतुलित निर्णय प्रक्रिया सुलभ करण्यासाठी महत्त्वाची ठरते.

MPSC परीक्षेसाठी उपयुक्त मुद्दे:

• अनुच्छेद 169
• महाराष्ट्र विधान परिषदेतील सदस्यसंख्या आणि निवड पद्धती
• विधान परिषदेचे अधिकार आणि मर्यादा
• द्विसदनीय व्यवस्था असणारी राज्ये

---